مقاله - گلایه ای کوچک از استادی بزرگ
گلایه ای کوچک از استادی بزرگ
زمانی که در آخرین کنسرت استاد شجریان به حضور دو ساز جدید ( که ایشان شخصاً طراحی کرده بودند ) مژده داده شد ، عکس العمل ها از نوعی کنجکاویِ شادمانه حکایت داشت و جنبه های دیگری از قریحه ی استاد بزرگ ما در سایر زمینه های هنری غیر از آواز ایرانی ( همچون خوشنویسی و سنتور نوازی و قرائت قرآن ) آشکار شد .
استفاده از سازهای نو در موسیقی ایران رویدادی نو نیست . باقرخان رامشگر ( کمانچه کش معروف عهد ناصری ) کمانچه بزرگ ، بلند و 6 سیمه ای ابداع کرده بود و اسم آن را ( مجلس آرا ) گذاشته بود و آن را در بزم ها ایستاده می نواخت . کلنل علینقی وزیری با فراموش کردن عود ( ساز دیرینه ایرانی با نام اصلی بربط که بعد از دوران صفویه از ایران مهاجرت کرده و در قلمرو امپراتوری عثمانی فرمانروایی می کرد ) به جهت ایجاد صدای بم مورد نیاز در ارکستر ، تارباس را طراحی نمود و به کار گرفت . در دهه ی 30 سازهای عود و قانون وارد ارکسترهای ایرانی شدند و بعداً تکنوازی با آنها نیز رواج گرفت . تمامی سازهای مهم غربی همچون ویلن ، پیانو ، گیتار و انواع سازهای بادی مثل کلارینت ( قره نی ) و فلوت از دوران قاجار و پهلوی به تدریج مورد استفاده قرار گرفتند . سی تار هندی نیز در دهه ی چهل توسط مرحوم مهرپویا به کار گرفته شد . تبِ آکوردئون نوازی در دهه ی 30 و 40 همه گیر شده بود و .....
این روند کماکان ادامه دارد . گاهی با نگاه به اصالتهای بومی ( قیچک ، کوزه ، دمّام ، دف ، تارابریشم ، دهل ، دوتار و تنبور ) و گاهی با ابداع و مخلوط کردن سازهای گذشته و جدید ( قیچک آلتو ، سنتور باس ، سلّانه ، شورانگیز و ... ) گاهی هم نوعی وام گرفتن و مبادله ی فرهنگی ( طبله ، سی تار ، ساکسیفون و درام ) . خلاصه هم از سرنیاز و هم از سر تفنّن و هم از سر نوگرایی صرف و جلب توجه از طریق متفاوت بودن ؛ این رشته سر دراز دارد و خواهد داشت . تا اینجا قبول . مسئله از آنجا شروع شد که بزرگمرد آواز ایران در جشن سالیانه خانه موسیقی علاوه بر معرفی سازهایی که ابداع کرده بود ، مباحثی راجع به آکوستیک ساز و اصول ساخت ساز بیان کرد که بعضاً با انتقاد اهل فن و خبرگان این رشته مواجه شد ، و از آنجا که شجریان در این رشته شناخته شده و صاحب تجربه نیست ، بنابراین قدری سخنانش به گوش سازندگان ، گران آمد . در پاسخ به این انتقادات اخیراً استاد در مصاحبه ای با خبرگزاری مهر ، لحن به شدت تهاجمی اتخاذ کرده اند و بر تنور فروزان اختلافات دمیده اند و بر رنجش ها افزوده .
کوچک ترین شکی نیست که شجریان با بزرگترین نوازندگان موسیقی محشور بوده ، صدای بهترین سازهای موجود در گوشش طنین انداخته و خود صاحب کامل ترین ساز جهان ( یعنی حنجره انسانی ) و بهترین سازنده و نوازنده ی مدل ایرانی این ساز است . اما این باعث نمی شود که ایشان بگوید (( سازندگان ما بیشتر نجّارهای خوبی هستند تا سازندگان خوب )) .
یک مجسمه ساز را که از چوب اثری هنری می آفریند در نظر بگیرید ؛ درست است که ابزارهایی که استفاده می کند با سازنده ی مبلمان استیل یکی است ، ولی پایین آوردن کار او که نیاز به بینش هنری دارد در سطح مبل ساز و نجّار ( که بیشتر در ، پنجره ، کمد و کتابخانه می سازد ) نوعی توهین و حمله به شخصیت هنری او محسوب می گردد .
آیا انصاف است که تارسازان و سه تار سازان ما را که برای تداوم سنّت ، از چوب درخت توت برای ساز ساختن استفاده می کنند و خاک و گرد این چوب ( که حاوی ترکیبات سیانور بوده و به شدّت برای بعضی حساسیت زاست ) دمار از روزگار نیمی از آنها را در می آورد و با ارّه ، مغار ، تیشه ، چکش ، رنده و سمباده سروکار دارند و لباس کار می پوشند و ماسک به چهره می زنند تا از خشک چوب ، خشک سیم و خشک پوست ، آوای دوست را بیرون بکشند و تقدیم نوازندگان و طالبان هنر آسمانی و ملکوتی موسیقی کنند ، نجّار نامید و با این سخن دل آنها را آزرد ؟ آن هم از سوی قافله سالار موسیقی ایران ؟
ایشان فرموده اند : (( من تحقیق می کنم ، سازفروش نیستم )) اینجا نیز به تلویح و تلمیح ، مقام و موضع بالاتر خود را از شأن ساز سازی تأکید فرموده و منظورشان هم از سازفروش قطعاً فروشندگان مغازه های راسته بهارستان نیست . بلکه سازندگان ساز را هدف گرفته اند و علاوه بر عنوان (( نجّار )) آن ها را به لقب سازفروش نیز مفتخر ساخته اند .
استاد بزرگ ! مگر فروختن محصولات هنری خواه ساز باشد ، خواه بلیت کنسرت یا سی دی و کاست ، کتاب یا رمان یا نقاشی اشکالی دارد ؟ مگر خود شما کنسرت نمی دهید و بلیت نمی فروشید ، یا سی دی و کاست به فروش نمی رسانید و از حاصل سالها زحمت هنری خود منتفع نمی شوید ؟
در قسمت دیگر ، ایشان شرایطی برای سازنده ی خوب قائل شده و معتقدند که سازنده ی خوب ، باید خوب ساز بنوازد ، استودیو برود و کنسرت بدهد . صد البته اگر سازنده ای در این حد از توانایی باشد خیلی بهتر است ، ولی آیا اگر هنرمندی در این سطح باشد عمر خود را در کارگاه ساز سازی خواهد گذراند و دستهای خود را با ارّه ، مغار ، رنده ، سمباده و لاک الکل تباه خواهد کرد ؟ یا اینکه سازنده ای آماتور و تفّننی ( و نه تمام وقت حرفه ای ) محسوب خواهد شد ؟ از تنی چند انگشت شمار که بگذریم آیا یحیی و قنبری و عشقی و استرادیواریوس و سازندگان گمنام ویلن ایتالیایی قرون شانزدهم و هفدهم ( که هنوز در قرن 21 کسی به گردپای آنها نمی رسد ) استودیو رفته و کنسرت می دادند ؟ اصولاً یک استودیو و میکروفون خوب باید صدا را همانطور که گوش مستمعین می شنود ، به آنها عرضه کند و توجه غیرعادی و رایج به میکروفون و عمل آوری صدا در استودیو باعث مسخ صداهای کلاسیک و سنتی و خروج آنها از اصالت می گردد .
خیر استاد عزیز ! سازنده ی ساز خوب باید اصول و اصالتهای کار خود را خوب بشناسد ، چوب را خوب بشناسد ، تناسبات سنتی و خوش آیند در شکل ساز و صدای درست را خوب بشناسد و از همه مهمتر در تعامل دائم با نوازندگان و اهل هنر باشد .
معروف است که مرحوم یحیی سالی یکبار همه ی نوازندگان معتبر تار را دعوت می کرده و ناهاری می داده و نظر آنها را درباره ی تارهایش جویا می شده و آن سازی را هم که متفقاً می گفتند بد است می انداخته توی تنور و می سوزانده ! عکس یکی از آن جلسات هم در کتاب سرگذشت موسیقی مرحوم روح الله خالقی موجود است که ده بیست نوازنده ، تارهای او را به دست گرفته اند و او در گوشه عکس با تیشه و پیش بندی نشسته است . یحیی نه به ساز زدن معروف بود ، نه کنسرت می داد ، نه استودیو می رفت . ولی یک تارساز جاودانه است که به قول مرحوم فرهاد دلشادِ سازفروشِ سازشناس ، پیش از همه یک زیبایی شناس تمام عیار بوده است . ( هم از لحاظ دانش صوت و هم از لحاظ فرم ظاهری و رعایت تناسبات صحیح ) و روز به روز بر قدر و قیمت ساخته هایش افزوده می گردد .
جناب شجریان ! برای حضرتعالی نیز که در رشته ی تخصصی خود به قلّه ای رفیع و دست نیافتنی رسیده اید توفیق روز افزون در سایر رشته های تفنّنی و تحقیقی خود آرزومندیم و انشاء الله که روزی در تمام ارکسترهای ایرانی از سازهای ابداعی شما استفاده شود و برگ زرّین دیگری به افتخاراتتان افزوده گردد . ولی خواهش می کنیم با این جایگاه رفیع ، از نقد و نقّادی خود را مصون ندانسته و برآشفته نگردید و از شکستن دل زحمتکش ترین اهل موسیقی ( به مفهوم فیزیکی کلمه ) پرهیز فرمایید .
دنیا نیرزد آنکه پریشان کنی دلی
سایه تان بر سر موسیقی ایران پایدار باشد .
مهرداد ترابی – ( سه تار نواز و عضو کانون مدرسین خانه موسیقی )
